Chorshanba, 27 Aprel 2022 15:06

Samarqand me’moriy yodgorliklari yozuvlari haqida mulohazalar

  Ilmiy rahbar: “Ipak yo‘li” turizm va madaniy meros xalqaro universiteti   

  dotsenti, PhD Sultanov T.I.

  Muallif: “Ipak yo‘li” turizm va madaniy meros xalqaro universiteti      

  Guide-121 guruh talabasi Asatilloyev A.J.

         Islom dini Movarounnahrga VII asrning boshlarida kirib kelgan. Shu davrdan boshlab yurtimizda islom dini keng tarqala boshladi. Buning natijasida yurtimizdan ko’plab islom  ulamolar yetishib chiqdi. Ularning jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo’shdi. Arab grammatikasi  asoschisi  Abulqosim  Mahmud  az-Zamaxshariy  (1074-1143)  misol  qilib  olsak  bo’ladi.  Mahmud az-Zamaxshariyga  Islom  ilmiga  qo’shgan  hissasi  uchun  unga  “JORULLOH” (ALLOHNING QO’SHNISI) nomi berilgan.  Uning  “AL-MUFASSAL” asari butun  dunyoda  arab  tilini  o’rganishda  qo’llanma  sifatida  ishlatiladi. Biz tarixni, tarixiy shaxslarni  yozma  va  moddiy  manbaalardan  o’rganamiz, yurtimiz  tarixini o’rganishda  arab  yozuvini bilish  katta  ahamiyatga  ega. Arab yozuvining dunyoda  taxminan   10.000 dan ziyod  turi  mavjud.

         Ularning  asosiylari: SULS,  NASX,  KUFI, NASTALIQ,  DEVONI, MUHAQQAQ,  RIQO,  RAYHONIY.

Xattotlik  badiiy  san’atdir. Uning  kelib  chiqishi  Islom  tarixi  bilan  bog’liq.  Islomning  oltin  davri  bo’lgan  X asrda  boshqa  sohalar  rivojlangani  singari  Xattotlik  san’ati  ham  rivojlandi.

         Eng  qadimgi  xat  bu  KUFI  xatidir.  Kufiy  xati   asosida  boshqa  xatlar  ham  rivojlangan.

         Samarqand  tarixiy  obidalarida   Arab  youvining  asosan  KUFI  va  SULS  xatlaridan  foydalanilgan. (“Islom oltin davri,” 2021)

       Manba: surat  maqola muallifi tomonidan tayyorlangan. 

         Mamlakatimizning  tarixiy  shaharlari  bo’lmish  Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkentda  tarixiy obidalarida yozma  bitiklarni   juda ko’p  uchratishimiz  mumkin. Samarqand  tarixiy  obidalaridagi  yozuvlar  haqida  to’liq  yozsak, bu  maqola  emas, balki  bir  nechta  katta  kitobga  aylanadi.  Shuning  uchun  ushbu  maqolada  Samarqand  tarixiy  obidalaridagi  yozuvlarning  ba’zilarini  ko’rib  tahlil  qilib  chiqamiz.

REGISTON  MASJMUASIDAGI  TARIXIY  BITIKLAR.

SHERDOR  MADRASASIDAGI  YOZUVLAR:

Sherdor  madrasasining HAZRAT MUHAMMAD IBN JA’FAR  SODIQ  maqbaralari deb ta’riflanayotgan joyning   tepasida  Kufiy xatida: “ALLOH  TAALO  ATDI” deb  va   Suls xatida: “O’QING EY MUHAMMAD BUTUN BORLIQNI YARAYGAN ZOT BO’LMISH RABBINGIZ ISMI BILAN”.  ALAQ surasing  1-oyati yozilgan.

Manba: surat  maqolaning  muallifi tomonidan olingan.

Ushbu  oyat  QUR’ONI  KARIMNING ilk oyatidir. Ushbu  oyat  ilm  olish  naqadar  zarurligini  bildiradi. (Abdulaziz Mansur, Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi, 2013, 457-bet )

 Islom  madaniyatiga  asoslangan  devorlar  atrofida  Kufiy  xatida:  “ALLOH barcha va nuqsonlardan pokdir, Hamd ALLOHGA bo’lsin,   ALLOHDAN o’zga iloh yo’q, ALLOH buyukdir”  “TAMJID  KALIMASI” yozilgan.

         Manba: surat  maqolaning  muallifi tomonidan olingan.

Bu  yozuv  Sherdor  madrasasi  peshdoqining  o’ng  tomondan  boshlanib,  peshtoqning  o’rtasi  va  chap tomonigacha  yozilgan.

Bu  kalima  Kufi  xatida  yozilgan.

TILLAKORI  MASJID  MADRASASIDAGI  YOZUVLAR

Tillakori masjid  madrasasida boshqa  madrasalarga qaraganda asosan  Payg’ambarimiz  MUHAMMAD sollallohu alayhi vasallamning  muborak  Hadislari  yozilgan. Tillakori  masjid  madrasasining  hujralari  tepasida  hadislar  bitilgan. Ushba  maskan  ham  madrasa  ham  masjid  vazifasini  o’tgan.  Madrasadagi  ustozlar  va  talabalar  jamoat  namozlarini  o’qishgan. Ushbu  uchala madrasad  talabalar  Din, Fiqh, Tarix, Falsafa, Matematika, Astronomiya, jahon tillarini o’rganishgan.

 ( Rasul Xodizoda,  Samarqandnoma, 2011, 258-259-betlar)

Manba: surat  maqola muallifi  tomonidan olingan.

Madrasaning kirish qismi  peshtoqi  atrofida  “TAVBA”  surasining 18/22- oyatlari  yozilgan. Tavba  surasi  Madinada  nozil  bo’lgan, 129  oyatdan  iborat. Ushbu  sura  Qur’oni Karimdagi  yagona “Bismillahir rohmanir rohim” siz  ya’ni  “Mehribon va rahmli Alloh nomi’’siz   boshlangan  suradir.  Buning  sababi  to’g’risida  turli  fikrlar  aytilgan.  Ba’zilar  Tavba  surasi undan  oldingi  Anfol  surasining  davomi  bo’lgani  uchun  desalar,  ba’zilar  surada  ko’proq  urush, jang, qatl zikr  etilgani  uchun  deb ulamolar izoh  beradilar.  Rosululloh  sollallohu  alayhi  vasallamdan  esa  aniq  ko’rsatma  berilmagan. Surada  asosan  “Tabuk”  voqeasi, masjid  qurish, iymon-kufr,  savob-gunoh,  tavba-tazarru  va  boshqa mavzular  bayon  etilgan. ( Abdulaziz Mansur, Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi, 2013,  116-117-betlar).

Madrasa hujralarining birida: “ILM INSONNI  DUNYODA  AZIZ   VA  OXIRATDA  SHARAFLI  QILADI”, degan hadis  yozilgan.

         Manba: surat  maqola  muallifi tomonidan olingan.

         Hadisning  aynan  talabalar  hujrasining  peshtoqiga  yozilganligi  insonning  e’tiborini  tortadi. Tolibiilmlar  har  gal  hujralariga  kirishdan  oldin  shu  hadisni  o’qishgan. Bu  ularni  yaxshiroq  ilm  olishga  undagan.

             “AMIR  TEMUR”  MAQBARASIDAGI  BITIKLAR.

          Maqbara  XV asrning  boshida  qurilgan.  Samarqanddagi  boshqa  tarixiy  obidalarga  o’xshab  bu  maqbarada  ham   Quroni   Karimdan oyatlar  va  Payg’ambarimiz  MUHAMMAD  sollallohu   alayhi  vasallam  hadislari  yozilgan.  Maqbaraning  kiraverishidagi  peshdoqda  ushbu  maqbaraning  arxitektorining  ism  sharifi  yozilgan.

Manba: surat  maqola  muallifii tomonidan olingan.

         Bu yerda: “OJIZ  BANDA  MUHAMMAD  IBN  MAHMUD  ISFAHONIYNING ISHI ” deb  yozilgan.

         Insonning   martabasi  qanchalik  yuqori  bo’lmasin  doim  o’zini  kamtar  tutishi  lozimligini  bildiradi. Amir  Temur 1381-yil  Eronga  qilgan  yurishida  Erondagi  binolarning  go’zalligi  unga  yoqib  qoladi va  Erondan  bir qancha   san’at  ustalarini  Samarqandga   olib  keladi. Shundan  so’ng  eronlik  san’at  ustalari  Samarqandda  ishlay  boshlashadi. Tillakori  masjid  madrasasing  ichki hujra va  xonalari  ham Eron  uslubida  bezatilgan. ( Sharafuddin Ali Yazdiy, Zafarnoma, 1997, 89-bet  )

 Garchi  ajdodlarimiz  bizga  buyuk  ilm  va  dargohlarni  me’ros  qilib  ketgan  bo’lsalar-da, biz  bu  meroslarga   yaxshi  e’tibor  bermayapmiz.  Registon  majmuasidagi  Tillakori  masjid  madrasasi,  Amir  Temur  maqbarasi  va  Shohizinda  majmuasi.  Ushbu qadam  joylardagi  qayta  qurish  (rekonstruksiya) ishlari to’liq  va  sifatli  tugatilmagan.  Tarixiy  yozuvlar,  bitiklarning   ba’zilari  to’liq yozilmagan, ba’zilari  esa   yozilgan ammo  bir  qismi  yo’q. Ba’zilari  xato  yozilgan. Ularning  ayrimlarida oyatlar  boshqa  oyat  bilan  qo’shilib  ketgan. Bundan tashqari  harflarning  nuqtalari  qolib  ketgan.  Siz  bilan  men  buni  farqiga  bormasmiz, ammo  chet  eldan  buni  farqiga  boradigan   mehmon  kelib  bu  holatni  ko’rsa,  bu  biz  uchun  sharmandalik  bo’ladi. Ming  afsuslar  bo’lsinki,  shu  joyda  ishlaydigan  mahalliy   gidlar ham  yozuvlar  tog’risida  xato  ma’lumotlarga  ega.

                 Manba: surat  maqola  muallifi tomonidan olingan.

          Manba: surat  maqola  muallifii tomonidan olingan.

  • Suratda Bibixonim madrasasining chap  tomondagi  gumbazi ichki  bezaklarining  bir qismi to’kilgan  holdagi ko’rinishi.
  • Suratda Shohizinda majmuasidagi tugatilmay qolgan yozuvlarning 
  • Tillakori masjid madrasasida yozilgan hadisning nuqtalari  qo’yilmay ketilgan.
  • Tillakori masjid madrasasidagi  hadisning  bir  qismi  o’chib  ketganini ko’rishimiz 
  • Amir Temur maqbarasining peshtoqiga  yozilgan “MULK” surasining o’rtasiga  boshqa  sura  qo’shilgan.
  • Amir Temur maqbarasining peshtoqiga yozilgan “MULK” surasining o’rtasiga  boshqa  sura  qo’shilgan.
  • Suratda Amir Temur maqbarasining qabri  joylashgan  xonaning  devorlariga  yozilgan  hadisning  bir  qismi  yo’q.

        Xulosa  qilib  shuni  ta’kidlamoqchimizki,  biz  ham  diniy,  ham  dunyoviy  ilmlarni  yetakchilari  bo’lgan  kishilarning  avlodlarimiz. Butun  dunyo  yurtimizdan  yetishib  chiqqan  olimlar,  shoirlar,  faylasuflarni  tan  oladi. Biz  boy  madaniyati  va  boy  tarixiga  ega  bo’lgan  millatmiz. Samarqand  o’zining  qadimiy  va  tarixiy  me’moriy  obidalari  bilan jahon  madaniyatlari  ichida  ajralib  turadi.  Asosiysi, Samarqanddagi  tarixiy  obidalar  Samarqandning  ajralmas  qismiga  aylanib  qolgan. Bu  obidalar  mahalliy  aholini  ham,   chet  ellik  mehmonlarni  ham  hayratga  solib  kelmoqda. Binobarin, bizning va  butun  jahonning  o’zini  zukkoligi,  farosatligi  bilan  dunyo  sivilizatsiyasiga  qo’shgan  hissasi  va  bizga  qoldirgan  tarixiy  obidalarni,  xususan,  ulardagi  bitiklarni  chuqur  o’rganishimiz  zarur.

Foydalanilgan  adabiyotlar  ro’yxati:

  1. Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi, 2-jild. Toshkent: O’zbekiston. 2013.
  2. Uzbekistan Today. O’zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Toshkent, 2015.
  3. S.G’afforov, M.A. Yusupova, S.I.Sharipov, & M.M.Saidov. O’zbekiston arxitektura yodgorliklari  tarixi.  Samarqand, 2011.
  4. Rasul Hodizoda. Samarqandnoma. Toshkent, 2011.
  5. Sharafuddin Aliy Yazdiy, Zafarnoma, Toshkent, 1997.
  6. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Ibn_Muqla
  7. https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom_oltin_davri
  8. https://arboblar.uz/uz/people/makhmud-az-zamakhshari
O'qilgan 5881 marta
Kategoriya Yangiliklar

Aloqalar

140104, O’zbekiston Respublikasi, Samarqand shahri, Universitet xiyoboni, 17

Ijtimoiy tarmoqlar