Ilmiy rahbar: “Ipak yo‘li” turizm va madaniy meros xalqaro universiteti
dotsenti, PhD Sultanov T.I.
Muallif: “Ipak yo‘li” turizm va madaniy meros xalqaro universiteti
Guide-121 guruh talabasi Asatilloyev A.J.
Islom dini Movarounnahrga VII asrning boshlarida kirib kelgan. Shu davrdan boshlab yurtimizda islom dini keng tarqala boshladi. Buning natijasida yurtimizdan ko’plab islom ulamolar yetishib chiqdi. Ularning jahon sivilizatsiyasiga ulkan hissa qo’shdi. Arab grammatikasi asoschisi Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy (1074-1143) misol qilib olsak bo’ladi. Mahmud az-Zamaxshariyga Islom ilmiga qo’shgan hissasi uchun unga “JORULLOH” (ALLOHNING QO’SHNISI) nomi berilgan. Uning “AL-MUFASSAL” asari butun dunyoda arab tilini o’rganishda qo’llanma sifatida ishlatiladi. Biz tarixni, tarixiy shaxslarni yozma va moddiy manbaalardan o’rganamiz, yurtimiz tarixini o’rganishda arab yozuvini bilish katta ahamiyatga ega. Arab yozuvining dunyoda taxminan 10.000 dan ziyod turi mavjud.
Ularning asosiylari: SULS, NASX, KUFI, NASTALIQ, DEVONI, MUHAQQAQ, RIQO, RAYHONIY.
Xattotlik badiiy san’atdir. Uning kelib chiqishi Islom tarixi bilan bog’liq. Islomning oltin davri bo’lgan X asrda boshqa sohalar rivojlangani singari Xattotlik san’ati ham rivojlandi.
Eng qadimgi xat bu KUFI xatidir. Kufiy xati asosida boshqa xatlar ham rivojlangan.
Samarqand tarixiy obidalarida Arab youvining asosan KUFI va SULS xatlaridan foydalanilgan. (“Islom oltin davri,” 2021)
Manba: surat maqola muallifi tomonidan tayyorlangan.
Mamlakatimizning tarixiy shaharlari bo’lmish Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkentda tarixiy obidalarida yozma bitiklarni juda ko’p uchratishimiz mumkin. Samarqand tarixiy obidalaridagi yozuvlar haqida to’liq yozsak, bu maqola emas, balki bir nechta katta kitobga aylanadi. Shuning uchun ushbu maqolada Samarqand tarixiy obidalaridagi yozuvlarning ba’zilarini ko’rib tahlil qilib chiqamiz.
REGISTON MASJMUASIDAGI TARIXIY BITIKLAR.
SHERDOR MADRASASIDAGI YOZUVLAR:
Sherdor madrasasining HAZRAT MUHAMMAD IBN JA’FAR SODIQ maqbaralari deb ta’riflanayotgan joyning tepasida Kufiy xatida: “ALLOH TAALO ATDI” deb va Suls xatida: “O’QING EY MUHAMMAD BUTUN BORLIQNI YARAYGAN ZOT BO’LMISH RABBINGIZ ISMI BILAN”. ALAQ surasing 1-oyati yozilgan.
Manba: surat maqolaning muallifi tomonidan olingan.
Ushbu oyat QUR’ONI KARIMNING ilk oyatidir. Ushbu oyat ilm olish naqadar zarurligini bildiradi. (Abdulaziz Mansur, Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi, 2013, 457-bet )
Islom madaniyatiga asoslangan devorlar atrofida Kufiy xatida: “ALLOH barcha va nuqsonlardan pokdir, Hamd ALLOHGA bo’lsin, ALLOHDAN o’zga iloh yo’q, ALLOH buyukdir” “TAMJID KALIMASI” yozilgan.
Manba: surat maqolaning muallifi tomonidan olingan.
Bu yozuv Sherdor madrasasi peshdoqining o’ng tomondan boshlanib, peshtoqning o’rtasi va chap tomonigacha yozilgan.
Bu kalima Kufi xatida yozilgan.
TILLAKORI MASJID MADRASASIDAGI YOZUVLAR
Tillakori masjid madrasasida boshqa madrasalarga qaraganda asosan Payg’ambarimiz MUHAMMAD sollallohu alayhi vasallamning muborak Hadislari yozilgan. Tillakori masjid madrasasining hujralari tepasida hadislar bitilgan. Ushba maskan ham madrasa ham masjid vazifasini o’tgan. Madrasadagi ustozlar va talabalar jamoat namozlarini o’qishgan. Ushbu uchala madrasad talabalar Din, Fiqh, Tarix, Falsafa, Matematika, Astronomiya, jahon tillarini o’rganishgan.
( Rasul Xodizoda, Samarqandnoma, 2011, 258-259-betlar)
Manba: surat maqola muallifi tomonidan olingan.
Madrasaning kirish qismi peshtoqi atrofida “TAVBA” surasining 18/22- oyatlari yozilgan. Tavba surasi Madinada nozil bo’lgan, 129 oyatdan iborat. Ushbu sura Qur’oni Karimdagi yagona “Bismillahir rohmanir rohim” siz ya’ni “Mehribon va rahmli Alloh nomi’’siz boshlangan suradir. Buning sababi to’g’risida turli fikrlar aytilgan. Ba’zilar Tavba surasi undan oldingi Anfol surasining davomi bo’lgani uchun desalar, ba’zilar surada ko’proq urush, jang, qatl zikr etilgani uchun deb ulamolar izoh beradilar. Rosululloh sollallohu alayhi vasallamdan esa aniq ko’rsatma berilmagan. Surada asosan “Tabuk” voqeasi, masjid qurish, iymon-kufr, savob-gunoh, tavba-tazarru va boshqa mavzular bayon etilgan. ( Abdulaziz Mansur, Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi, 2013, 116-117-betlar).
Madrasa hujralarining birida: “ILM INSONNI DUNYODA AZIZ VA OXIRATDA SHARAFLI QILADI”, degan hadis yozilgan.
Manba: surat maqola muallifi tomonidan olingan.
Hadisning aynan talabalar hujrasining peshtoqiga yozilganligi insonning e’tiborini tortadi. Tolibiilmlar har gal hujralariga kirishdan oldin shu hadisni o’qishgan. Bu ularni yaxshiroq ilm olishga undagan.
“AMIR TEMUR” MAQBARASIDAGI BITIKLAR.
Maqbara XV asrning boshida qurilgan. Samarqanddagi boshqa tarixiy obidalarga o’xshab bu maqbarada ham Quroni Karimdan oyatlar va Payg’ambarimiz MUHAMMAD sollallohu alayhi vasallam hadislari yozilgan. Maqbaraning kiraverishidagi peshdoqda ushbu maqbaraning arxitektorining ism sharifi yozilgan.
Manba: surat maqola muallifii tomonidan olingan.
Bu yerda: “OJIZ BANDA MUHAMMAD IBN MAHMUD ISFAHONIYNING ISHI ” deb yozilgan.
Insonning martabasi qanchalik yuqori bo’lmasin doim o’zini kamtar tutishi lozimligini bildiradi. Amir Temur 1381-yil Eronga qilgan yurishida Erondagi binolarning go’zalligi unga yoqib qoladi va Erondan bir qancha san’at ustalarini Samarqandga olib keladi. Shundan so’ng eronlik san’at ustalari Samarqandda ishlay boshlashadi. Tillakori masjid madrasasing ichki hujra va xonalari ham Eron uslubida bezatilgan. ( Sharafuddin Ali Yazdiy, Zafarnoma, 1997, 89-bet )
Garchi ajdodlarimiz bizga buyuk ilm va dargohlarni me’ros qilib ketgan bo’lsalar-da, biz bu meroslarga yaxshi e’tibor bermayapmiz. Registon majmuasidagi Tillakori masjid madrasasi, Amir Temur maqbarasi va Shohizinda majmuasi. Ushbu qadam joylardagi qayta qurish (rekonstruksiya) ishlari to’liq va sifatli tugatilmagan. Tarixiy yozuvlar, bitiklarning ba’zilari to’liq yozilmagan, ba’zilari esa yozilgan ammo bir qismi yo’q. Ba’zilari xato yozilgan. Ularning ayrimlarida oyatlar boshqa oyat bilan qo’shilib ketgan. Bundan tashqari harflarning nuqtalari qolib ketgan. Siz bilan men buni farqiga bormasmiz, ammo chet eldan buni farqiga boradigan mehmon kelib bu holatni ko’rsa, bu biz uchun sharmandalik bo’ladi. Ming afsuslar bo’lsinki, shu joyda ishlaydigan mahalliy gidlar ham yozuvlar tog’risida xato ma’lumotlarga ega.
Manba: surat maqola muallifi tomonidan olingan.
Manba: surat maqola muallifii tomonidan olingan.
- Suratda Bibixonim madrasasining chap tomondagi gumbazi ichki bezaklarining bir qismi to’kilgan holdagi ko’rinishi.
- Suratda Shohizinda majmuasidagi tugatilmay qolgan yozuvlarning
- Tillakori masjid madrasasida yozilgan hadisning nuqtalari qo’yilmay ketilgan.
- Tillakori masjid madrasasidagi hadisning bir qismi o’chib ketganini ko’rishimiz
- Amir Temur maqbarasining peshtoqiga yozilgan “MULK” surasining o’rtasiga boshqa sura qo’shilgan.
- Amir Temur maqbarasining peshtoqiga yozilgan “MULK” surasining o’rtasiga boshqa sura qo’shilgan.
- Suratda Amir Temur maqbarasining qabri joylashgan xonaning devorlariga yozilgan hadisning bir qismi yo’q.
Xulosa qilib shuni ta’kidlamoqchimizki, biz ham diniy, ham dunyoviy ilmlarni yetakchilari bo’lgan kishilarning avlodlarimiz. Butun dunyo yurtimizdan yetishib chiqqan olimlar, shoirlar, faylasuflarni tan oladi. Biz boy madaniyati va boy tarixiga ega bo’lgan millatmiz. Samarqand o’zining qadimiy va tarixiy me’moriy obidalari bilan jahon madaniyatlari ichida ajralib turadi. Asosiysi, Samarqanddagi tarixiy obidalar Samarqandning ajralmas qismiga aylanib qolgan. Bu obidalar mahalliy aholini ham, chet ellik mehmonlarni ham hayratga solib kelmoqda. Binobarin, bizning va butun jahonning o’zini zukkoligi, farosatligi bilan dunyo sivilizatsiyasiga qo’shgan hissasi va bizga qoldirgan tarixiy obidalarni, xususan, ulardagi bitiklarni chuqur o’rganishimiz zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
- Abdulaziz Mansur. Qur’oni Karim ma’nolarining tarjimasi, 2-jild. Toshkent: O’zbekiston. 2013.
- Uzbekistan Today. O’zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Toshkent, 2015.
- S.G’afforov, M.A. Yusupova, S.I.Sharipov, & M.M.Saidov. O’zbekiston arxitektura yodgorliklari tarixi. Samarqand, 2011.
- Rasul Hodizoda. Samarqandnoma. Toshkent, 2011.
- Sharafuddin Aliy Yazdiy, Zafarnoma, Toshkent, 1997.
- https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Ibn_Muqla
- https://uz.wikipedia.org/wiki/Islom_oltin_davri
- https://arboblar.uz/uz/people/makhmud-az-zamakhshari